11/12/17

Η Αραβική Άνοιξη και η Νέα Περιφερειακή Σκακιέρα

Plaque in memory of Mohamed Bouazizi, 26-year-old Tunisian street vendor whose self-immolation triggered the Arab Spring, image via Clarion Alley Murals Flickr CC
 Του Δρ Σπυρίδωνος Λίτσα
Μετάφραση: Στέργιος Σεβαστιάν
Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ακαδημαϊκός στον κλάδο των διεθνών σχέσεων για να κατανοήσει ότι η Μέση Ανατολή έχει περάσει από βαθιές αλλαγές, από τότε που ο πλανόδιος πωλητής Μοχάμεντ Μπουάζιζι αυτοπυρπολήθηκε έξω από την έδρα της αστυνομίας στην πόλη της Τυνησίας Sidi Bouzid στις 17 Δεκεμβρίου του 2010. Αυτή η πράξη απελπισίας προκάλεσε έναν πολιτικό σεισμό, που διείσδυσε σε ολόκληρη την περιοχή, σε ένα φαινόμενο που θα αποκαλούνταν «αραβική άνοιξη».
Η πιο θεμελιώδης αλλαγή που επέφερε η «Αραβική Άνοιξη» στο κοινωνικοπολιτικό φάσμα της Μέσης Ανατολής είναι η μετάβαση από την παναραβική ιδεολογία, που παρήγαγε τα Μπααθικά κόμματα, στους πολυδιάστατους κανόνες του παν-ισλαμισμού. Ενώ ο παν-αραβισμός προσέφερε μια εθνικιστική εκδοχή του αραβικού κόσμου - ένα άμεσο αποτέλεσμα της γέννησης του τουρκικού εθνικισμού στις αρχές του 20ου αιώνα - ο πανισλαμισμός φέρνει το Ισλάμ και τα δόγματα του, δημιουργώντας νέες πολιτικές ευθυγραμμίσεις και νέες ασυμμετρίες.

Τα παν-Ισλαμικά κινήματα βρίσκονται τώρα σε ολόκληρο τον αραβικό κόσμο. Ο σαλαφισμός έχει γίνει ξανά χρήσιμος ως εργαλείο, για να γεμίσει το χάσμα που απέμεινε μετά την κατάρρευση του μπααθισμού στην αραβική αντίληψη. Η Τζιχάντ βρήκε νέο κοινό.

Ορισμένοι αναλυτές κατηγορούν την «αραβική άνοιξη» για την αυξημένη γεωστρατηγική αστάθεια, που έχει μετατρέψει τη Μέση Ανατολή στα Βαλκάνια του 21ου αιώνα. Αυτές οι απόψεις είναι λανθασμένες. Δεν εξετάζουν επαρκώς τη δυναμική της διεθνούς πολιτικής ως την απόλυτη δύναμη αλλαγής στην ανθρώπινη ζωή, αλλά θεωρούν μάλλον την εξέλιξη του διεθνούς συστήματος ως μία γραμμική και επομένως προβλέψιμη διαδικασία, που προωθεί τη σταθερότητα και όχι την αστάθεια. Η «Αραβική Άνοιξη» υπενθύμισε στους πολιτικούς και τους ακαδημαϊκούς ότι η αλλαγή, είτε θετική είτε αρνητική, μπορεί να συμβεί ακόμα και σε συντηρητικά περιβάλλοντα όπου οι παραδοσιακές πρακτικές θεωρούνται αναμφισβήτητα κοινωνικοπολιτικά θεμέλια.

Η εμφάνιση ενός πανισλαμικού ιδεολογικού κανόνα ως ακρογωνιαίου λίθου της νέας εποχής αλλάζει έντονα το status quo της Μέσης Ανατολής. Αναταραχές όπως η "Αραβική Άνοιξη" παράγουν περιφερειακά κενά ισχύος και συνεπώς νέες συμμαχίες. Σχήματα συνεργασίας σφυρηλατούνται, καθώς τα κράτη προσπαθούν να προσαρμόσουν τις θέσεις τους σύμφωνα με τη μεταβαλλόμενη ισορροπία εξουσίας.

Στην Αίγυπτο, το φαινόμενο της "αραβικής άνοιξης" πρόσφερε την ευκαιρία στην Άγκυρα να αναπτύξει μία ριζοσπαστική ατζέντα υπέρ της μουσουλμανικής αδελφότητας. Αυτό είχε δύο στόχους για τον Erdoğan: πρώτον, να ασκήσει άμεσο έλεγχο στην αδελφότητα. Και δεύτερον, να ανυψώσει την Τουρκία ως μεγάλη ναυτική δύναμη στην ανατολική Μεσόγειο, χρησιμοποιώντας τα μεγάλα αιγυπτιακά λιμάνια και το κανάλι του Σουέζ. Κατά συνέπεια, ο Ερντογάν και οι αξιωματούχοι του δήλωσαν ανοιχτά τη στήριξή τους προς τη Χαμάς, εις βάρος των σχέσεων Τουρκίας-Ισραήλ, οι οποίες ήταν στενές από τον Μάιο του 1948.

Αυτή η μετατόπιση ανάγκασε την Ιερουσαλήμ να αναζητήσει νέα πεδία συνεργασίας στην περιοχή, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία στενών δεσμών με την Αθήνα και τη Λευκωσία. Η Αίγυπτος, μετά την ανατροπή της Μουσουλμανικής Αδελφότητας και την άνοδο του Abdel Fatah el-Sisi, σταδιακά γίνεται το τέταρτο σκέλος ενός αναπτυσσόμενου και αξιοθαύμαστου γεωστρατηγικού τετραγώνου στην περιοχή της ανατολικής Μεσογείου.

Η νέα δυναμική έχει επίσης προκαλέσει αντιφατικά φαινόμενα. Για παράδειγμα, το sui generis συνεταιριστικό σχήμα που προέκυψε μεταξύ της Σουνιτικής Τουρκίας, του Ουαχαμπιτικού Κατάρ και του Σιιτικού Ιράν, με τη συνεχή ενθάρρυνση του Κρεμλίνου, θα ήταν αδιανόητο πριν από την «Αραβική Άνοιξη».

Εξετάζοντας τη μεγάλη εικόνα, η «Αραβική Άνοιξη» είναι ένα άμεσο αποτέλεσμα των συστημικών αλλαγών που συνέβησαν κατά τη μετάβαση από την μεταψυχροπολεμική, ατελή, μονοπολική ισορροπία εξουσίας, στην σαφώς προσδιορισμένη και πολύπλευρη ισορροπία μετά την 11/9. Έτσι, η συστημική αστάθεια είναι πολύ έντονη. Η επόμενη φάση της «Αραβικής Άνοιξης» θα ξεδιπλωθεί ως αποτέλεσμα των άμεσων και έμμεσων τριβών που έχουν αναπτυχθεί μεταξύ των δυνάμεων που έχουν επενδύσει στις διαρθρωτικές γεωστρατηγικές και πολιτικές αλλαγές της περιοχής (π.χ. Ρωσία, Τουρκία και Ιράν ) και εκείνες τις δυνάμεις που έχουν επενδύσει στη διατήρηση του status quo (δηλαδή στις ΗΠΑ, το Ισραήλ, την Ελλάδα, την Αίγυπτο, τη Σαουδική Αραβία και το Συμβούλιο Κρατών του Κόλπου, πλήν του Κατάρ).

Η συμπερίληψη της Σαουδικής Αραβίας μεταξύ των κρατών υπέρ του status quo μπορεί να προκαλεί έκπληξη, ειδικά τώρα που ο Πρίγκιπας Μωάμεθ Μπιν Σαλμάν εκκαθαρίζει το εγχώριο πολιτικό τοπίο, καθώς προσπαθεί να σύρει τη χώρα στον 21ο αιώνα. Ωστόσο, αυτή η πλήρως εσωτερική διαδικασία ενισχύει τη σαουδική πεποίθηση ότι για να αντιμετωπίσει τη αναταραχή που δημιουργείται από την «Αραβική Άνοιξη», το κράτος πρέπει να μειώσει τις περιφερειακές γεωστρατηγικές απρόβλεπτες καταστάσεις. Αυτή η κλίση από πλευράς των Σαουδαραβών μπορεί να φανεί στον απροκάλυπτο και επιταχυνόμενο ανταγωνισμό μεταξύ Ριάντ και Τεχεράνης για την Υεμένη και τη Συρία. Η Σαουδική Αραβία στοχεύει στο Ιράν και αντιστρόφως, όχι μόνο για περιφερειακή κυριαρχία ή θρησκευτικά αντίποινα, αλλά επειδή συγκρούονται δύο διαφορετικοί στρατηγικοί προσανατολισμοί σχετικά με το μέλλον της Μέσης Ανατολής.

Η "Αραβική Άνοιξη" ανασχημάτισε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή και επηρέασε επίσης τα μη αραβικά κράτη της ανατολικής Μεσογείου (δηλαδή την Ελλάδα και το Ισραήλ). Η πολιτική αστάθεια της περιοχής είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα αυξηθεί. Επομένως, είναι ζωτικής σημασίας για τα κράτη υπέρ του status quo να εδραιώσουν τη συνεργασία τους και να προετοιμαστούν για δύσκολες εποχές.

Η "Αραβική Άνοιξη" θα συνεχίσει να έχει απρόβλεπτα αποτελέσματα, είτε μέσω της ανόδου μιας τέταρτης γενιάς τζιχάντ, είτε μέσω των ηγεμονικών φιλοδοξιών των κρατών που στοχεύουν να αξιοποιήσουν στο έπακρο τις γεωστρατηγικές αλλαγές που συμβαίνουν στη Μέση Ανατολή και την Ανατολική Μεσόγειο .




Ο Δρ. Σπυρίδων Ν. Λίτσας είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και Επισκέπτης Καθηγητής Στρατηγικών Σπουδών στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου των Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων.

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου

Υφίσταται μετριασμός των σχολίων.

- Παρακαλούμε στα σχόλια σας να χρησιμοποιείτε ένα όνομα ή ψευδώνυμο ( Σχόλια από Unknown θα διαγράφονται ).
- Παρακαλούμε να μη χρησιμοποιείτε κεφαλαία γράμματα στη σύνταξη των σχολίων σας.